Atopowe zapalenie skóry (AZS, egzema atopowa) to przewlekła choroba skóry. Chociaż AZS jest nieuleczalne, to prawidłowo prowadzone leczenie pozwala ograniczać objawy. Jednym z podstawowych sposobów terapii jest aplikacja miejscowych kortykosteroidów. Ich stosowanie może jednak wiązać się ze skutkami ubocznymi, takimi jak zespół objawów po odstawieniu miejscowych kortykosteroidów (TSW, z ang. topical steroids withdrawal). Czym jest TSW? Jak długo utrzymują się objawy? Czy da się je wyleczyć?

Kortykosteroidy w terapii AZS

AZS jest chorobą o skomplikowanej patogenezie. Nie da się jej kompletnie wyleczyć, a naukowcy wciąż poszukują nowych form terapii. Jednym z działań pomagających trzymać AZS pod kontrolą jest stosowanie środków przeciwzapalnych, np. miejscowych kortykosteroidów lub inhibitorów kalcyneuryny.

Glikokortykosteroidy (GKS, kortykosteroidy) to leki o działaniu przeciwalergicznym i przeciwzapalnym. Przyjmują rozmaite formy, głównie maści i kremów, a także aerozoli lub żelów. Pomagają redukować objawy egzemy atopowej, a co więcej działają również proaktywnie. Oznacza to, że ich stosowanie jest skuteczne także w okresie remisji i pomaga wydłużyć czas do ponownego zaostrzenia objawów (Chong i Fonacier, 2016).

Choć terapia egzemy atopowej często nie może obejść się bez kortykosteroidów, to mogą one również wywoływać niepożądane objawy. Obejmują one m.in. atrofię (czyli ścieńczenie skóry), rozstępy czy zmiany koloru skóry (Eichenfield i in., 2014). Te niepożądane efekty występują rzadko, zwłaszcza jeśli leki są stosowanie zgodnie z zalecaniami lekarzy specjalistów. Mimo tego są przyczyną zjawiska nazywanego sterydofobią – w obawie przed skutkami ubocznymi pacjenci nie stosują GKS (Jaworek i in., 2018). Jak pokazały badania, edukacja pacjentów pozwala zmniejszyć sterydofobię.

Czym jest TSW?

Jednym z niepożądanych działań kortykosteroidów jest TSW (topical steroids withdrawal) – zespół objawów występujących po przerwaniu terapii sterydowej. TSW (nazywane też uzależnieniem od miejscowych kortykosteroidów) może wystąpić u osób, które stosowały miejscowe kortykosteroidy przez 2 tygodnie lub dłużej, a następnie przestały je stosować. Na TSW bardziej narażone są dzieci, choć objawy pojawiają się również u dorosłych (Juhász i in., 2017). Nie dysponujemy dużą ilością danych na temat częstotliwości występowania uzależnienia od kortykosteroidów, jednak według wyników jednej z ankiet nawet 12% dorosłych pacjentów z AZS może cierpieć na tę przypadłość (Fukaya i in., 2014).

TSW porównuje się do uzależnienia, choć nie jest to porównanie do końca trafne. W uzależnianiach występuje bowiem swoisty głód, który napędza osoby uzależnione do dalszego kompulsywnego korzystania z używek (Zwierzyńska i Pietrzak, 2014). Tymczasem u pacjentów z AZS taki głód sterydowy nie występuje i zwykle nie odczuwają oni kompulsywnej potrzeby stosowania leków. Mówi się o „uzależnieniu” od miejscowych kortykosteroidów dlatego, że u niektórych osób stosujących te leki objawy skórne stają się gorsze po ich odstawieniu.

Warto mieć na uwadze, że po odstawieniu glikokortykosteroidów mogą pojawić się objawy egzemy atopowej, która ma przecież przewlekły, nawrotowy charakter. Dlatego ważne jest, aby odróżnić zaostrzenie objawów egzemy od objawów odstawienia GKS.

Objawy TSW

Objawy po przerwaniu terapii sterydowej obejmują rumień, zaczerwienienie skóry, uczucie pieczenia, swędzenie oraz łuszczenie skóry. Są to więc symptomy charakterystyczne dla AZS, jak zatem odróżnić je od TSW? Należy wziąć pod uwagę możliwość wystąpienia TSW wtedy, gdy (DermNetNZ, 2016):

• występują zmiany skórne przypominające te przy AZS, ale obejmują miejsca mniej charakterystyczne dla atopii,
• zaczerwienienia są bardziej jednolite,
• to pieczenie skóry, a nie swędzenie, jest silniejsze.

Pozostałe potencjalne objawy po odstawieniu kortykosteroidów to zmarszczenie i ścieńczenie skóry, występowanie ropiejących guzków, ból, bezsenność i zmęczenie, a także depresja, gdy symptomy utrzymują się przez długi czas (Ballard 2022). Niektórzy pacjenci zmagają się z TSW przez całe lata, a objawy dotykają niemalże każdego aspektu życia.

Jak wyleczyć uzależnienie od miejscowych kortykosteroidów?

Jedynym sposobem na wyleczenie uzależnienia od miejscowych kortykosteroidów jest zaprzestanie ich stosowania. Jest to konieczne, aby umożliwić skórze zagojenie. Nie zawsze wystarczy stopniowe zawężanie terapii, gdyż u niektórych nawet niewielkie dawki mogą powodować niepożądane objawy. W takim wypadku zaleca się natychmiastowe odstawienie leków.

Po odstawieniu miejscowych kortykosteroidów zaleca się utrzymanie obszarów dotkniętych objawami w stanie suchym i zdezynfekowanym. Środki nawilżające mogą wydłużyć proces gojenia. Ważne jest również wsparcie psychologiczne, które jest istotne w całej terapii AZS, również w przypadku uzależnienia od sterydów. Jak zawsze pamiętaj, że kluczowe jest stosowanie się do zaleceń lekarzy.

Bibliografia:

Ballard, A. (2022) Topical Steroid Withdrawal: What the Eczema Community Needs to Know, Now. National Eczema Society. https://nationaleczema.org/blog/tsw-need-to-know/ dostęp: 27.02.2023.

Chong, M., Fonacier, L. (2016). Treatment of eczema: corticosteroids and beyond. Clinical reviews in allergy & immunology, 51, 249-262.

DermNetNZ. (2016). Topical corticosteroid withdrawal https://dermnetnz.org/topics/topical-corticosteroid-withdrawal dostęp: 27.02.2023.

Eichenfield, L. F., Tom, W. L., Berger, T. G., Krol, A., Paller, A. S., Schwarzenberger, K., Sidbury, R. (2014). Guidelines of care for the management of atopic dermatitis: section 2. Management and treatment of atopic dermatitis with topical therapies. Journal of the American Academy of Dermatology, 71(1), 116-132.

Fukaya, M., Sato, K., Sato, M., Kimata, H., Fujisawa, S., Dozono, H., Minaguchi, S. (2014). Topical steroid addiction in atopic dermatitis. Drug, healthcare and patient safety, 131-138.

Jaworek, A., Jaworek, M., Szafraniec, K., Zalewski, A., Kurzawa, R., Wojas-Pelc, A. (2018). Problem „sterydofobii” wśród pacjentów chorujących na atopowe zapalenie skóry–przegląd zagadnień. Alergia Astma Immunologia-przegląd kliniczny, 23(3), 143-149.

Juhász, M. L., Curley, R. A., Rasmussen, A., Malakouti, M., Silverberg, N., Jacob, S. E. (2017). Systematic review of the topical steroid addiction and topical steroid withdrawal phenomenon in children diagnosed with atopic dermatitis and treated with topical corticosteroids. Journal of the Dermatology Nurses’ Association, 9(5), 233-240.

Zwierzyńska, E., Pietrzak, B. (2014). Patogeneza uzależnień–problem wciąż aktualny. Alcoholism and Drug Addiction, 27(2), 163-175.