Atopowe zapalenie skóry (AZS) to przewlekła, nieuleczalna choroba zapalna objawiająca się osłabieniem bariery skórnej, charakterystycznym wypryskiem oraz intensywnym świądem. Ze względu na działanie przeciwzapalne ważnym elementem terapii AZS jest stosowanie miejscowych glikokortykosteroidów (mGKS). Niestety wielu pacjentów wykazuje lęk przed tą formą terapii, co nazywa się sterydofobią. Czym jest spowodowana sterydofobia? Czy jest uzasadniona?

Dlaczego warto wykorzystywać kortykosteroidy w terapii AZS?

AZS jest chorobą o złożonej patogenezie. Odpowiedzialne są za nią zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. W ostatnich latach obserwuje się wzrost zachorowań na egzemę atopową, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, w których na AZS cierpi ok. 25% dzieci w wieku szkolnym i 10% dorosłych (Brown, 2016). Większa liczba pacjentów sprawia, że skuteczna terapia jest potrzebna jeszcze bardziej niż wcześniej. Naukowcy z determinacją poszukują nowych form leczenia. O kilku z nich pisaliśmy tu: Terapia AZS: nowe trendy w leczeniu.

Trzeba pamiętać, że atopia jest nieuleczalna, jednak leczenie pomaga „kontrolować” chorobę: ograniczać symptomy i wynikające z nich niedogodności oraz zwiększać okresy pomiędzy zaostrzeniami objawów. Dlatego nadrzędnymi celami terapii jest zmniejszanie stanów zapalnych i regeneracja bariery naskórkowej. Aby to osiągnąć, stosuje się dermokosmetyki nawilżające oraz środki przeciwzapalne, np. miejscowe kortykosteroidy oraz inhibitory kalcyneuryny.

Kortykosteroidy to substancje działające przeciwzapalnie, przeciwalergicznie i przeciwświądowo. Występują w różnych formach: maści, kremów, aerozoli czy żelów. Jak pokazały badania, ich stosowanie jest skuteczne nawet proaktywnie. W okresie remisji aplikacja kortykosteroidów o niskiej mocy dwa razy w tygodniu na wcześniej dotkniętych obszarach wydłuża czas do następnego zaostrzenia objawów (Chong i Fonacier, 2016).

Niepożądane reakcje po stosowaniu kortykosteroidów

Używanie miejscowych kortykosteroidów zrewolucjonizowało terapię AZS. Niestety, oprócz oczywistych zalet, mogą one również powodować działania niepożądane. Wśród nich wymienia się m.in. atrofię skóry (czyli ścieńczenie naskórka, w wyniku którego skóra staje się mniej sprężysta a także podatna na urazy), rozstępy i blizny, trądzik posterydowy (spowodowany przerostem gruczołów łojowych), jaskra i zaćma, kontaktowe zapalenie skóry, cukrzyca oraz wrzód i zapalenie żołądka (Jaworek i in., 2018). Lista może przerażać, jednak trzeba pamiętać, że objawy niepożądane występują rzadko i zazwyczaj są spowodowane nieprawidłowym stosowaniem leków. Ponadto od czasu wprowadzania kortykosteroidów do użytku zostały ono znacząco unowocześnione – obecna, VI generacja, jest znacznie bezpieczniejsza i ma mniejszy potencjał wywoływania niechcianych reakcji. Niemniej niepożądane działania, które mogą powodować mGKS, stały się przyczyną niepokoju wśród pacjentów.

Z czego bierze się sterydofobia?

W latach 90 przeprowadzono badanie, w którym aż 20% rodziców wydało opinię, że glikokortykosteroidy są zbyt niebezpieczne, aby ich stosowanie u dzieci było uzasadnione. Z kolei w 2000 roku naukowcy opublikowali wyniki ankiety, w której 72,5% pacjentów z AZS (lub ich opiekunów) wyraziło swoje obawy dotyczące stosowania mGKS, a u 33,1% z nich owe obawy spowodowały ignorowanie zaleceń lekarzy.

Dane te wyraźnie pokazują, że u wielu pacjentów występuje lęk przed kortykosteroidami. Zjawisko to nazwano sterydofobią, choć nie do końca słusznie. Fobia jest bowiem pojęciem z psychologii i psychiatrii oznaczającym nieuzasadniony lęk wobec pewnych przedmiotów, zjawisk czy sytuacji. Taki lęk może dotyczyć praktycznie wszystkiego, np. pająków (arachnofobia), klaunów (koulrofobia), ostrych przedmiotów (aichmofobia), wiatru (ankraofobia) czy… przyklejenia się masła orzechowego do podniebienia (arachibutyrofobia) (Adamczyk i in., 2018, Cherry, 2022). Osobom niecierpiącym na żadną fobię podobne lęki mogą wydawać się absurdalne. Fobia to jednak poważne zaburzenie psychiczne, a kontakt z przedmiotem lęku prowadzi do objawów takich jak zawroty głowy, kołatanie serca, nudności czy nawet omdlenia. A niektóre fobie mocno rzutują na życie pacjentów (np. fobia społeczna może mieć poważne konsekwencje i prowadzić do wycofania się z życie społecznego).

Co istotne, w przypadku fobii lęk jest irracjonalny, a pacjenci często nie potrafią podać przyczyny, dla której odczuwają strach przed obiektem fobii. Dlatego jedynym sposobem na uwolnienie się od niepokoju jest oddalenie od tego obiektu. Nawet obecność drugiej osoby, która będzie starała się racjonalnie wytłumaczyć, że nie ma się czego bać i obiekt fobii nie jest groźny, nie pomoże. Tymczasem w przypadku sterydofobii, jak się za chwilę przekonamy, jest inaczej. Z tego powodu badacze proponują, aby zamiast terminu „sterydofobia” używać określenia „troska związana z używaniem mGKS” (Jaworek i in., 2018).

Prawidłowe stosowanie kortykosteroidów

Sterydofobia nie jest fobią w sensie zaburzenia nerwicowego m.in. dlatego, że pacjenci są w stanie wskazać konkretną przyczynę swojego lęku. Najczęściej jest to strach przed atrofią skóry, ale także potencjalnie negatywny wpływ na wzrost i rozwój, przyspieszone starzenie się skóry oraz inne skutki uboczne wynikające z terapii mGKS. Ponadto, w przeciwieństwie do fobii jako zaburzenia, w przypadku lęku przed sterydami możliwe jest racjonalne wytłumaczenie pacjentom, że ich strach jest nieuzasadniony. Badania pokazały, że długofalowe działania edukacyjne zapobiegają sterydofobii (Jaworek i in., 2018). Sterydofobia jest więc nie tyle zaburzeniem, co zwyczajnym niedoinformowaniem pacjentów, z którego wynika przekonanie, że każda forma terapii kortykosteroidami wiąże się z wysokim ryzykiem wystąpienia niepożądanych reakcji.

Podstawą jest więc szerzenie wiedzy na temat prawidłowego stosowania kortykosteroidów. Oto kilka zasad:

• Nie przekraczaj maksymalnej ilości mGKS: europejskie wytyczne leczenia AZS podają, że bezpieczna ilość mGKS w ciągu miesiąca to 15 g dla niemowląt, 30 g dla dzieci oraz 90 g w przypadku osób dorosłych.
• Pamiętaj o nawilżaniu: miejscowe kortykosteroidy są skutecznymi lekami na AZS wtedy, gdy są stosowane razem z nawilżającymi emolientami.
• Stosuj zasadę FTU: finger-tip unit, czyli jednostka opuszki palca, oznacza ilość maści lub kremu mieszczącą się na opuszce palca wskazującego (ok. 0,5 g). Taka ilość wystarcza, aby pokryć skórę dwóch dłoni dorosłej osoby. Jednostkę FTU wykorzystuje się, aby zobrazować odpowiednią ilość leku potrzebną do posmarowania poszczególnych części ciała (w zależności od wieku pacjenta). Przedstawia to tabela znajdująca się na dole artykułu.
• Silnych glikokortykosteroidów nie stosuj dłużej niż przez 21 dni.
• Nie stosuj maści do ciała na twarz.
• Nie pożyczaj od znajomych leków, które im pomogły.
• Stosuj się do zaleceń lekarzy.

Bibliografia:

Adamczyk, K., Adamczyk, D., Wójcik, R., Fałkowska, U., Soroka, E. (2018). Rzadkie fobie specyficzne—rodzaje i leczenie. Varia Medica, 2(5), 423-429.

Brown, S. J. (2016). Atopic eczema. Clinical Medicine, 16(1), 66.

Cherry, K. (2022). What Are the Rarest Phobias? Verywellmind. https://www.verywellmind.com/what-are-the-rarest-phobias-5649656 dostęp: 10.02.23

Chong, M., Fonacier, L. (2016). Treatment of eczema: corticosteroids and beyond. Clinical reviews in allergy & immunology, 51, 249-262.

Jaworek, A., Jaworek, M., Szafraniec, K., Zalewski, A., Kurzawa, R., Wojas-Pelc, A. (2018). Problem „sterydofobii” wśród pacjentów chorujących na atopowe zapalenie skóry–przegląd zagadnień. Alergia Astma Immunologia-przegląd kliniczny, 23(3), 143-149.